Παναγία Κοσμοσώτειρα.
Ιερά Μονή Παναγίας Κοσμοσώτειρας
Kosmosoteira Στο κέντρο της σημερινής πόλης των Φερών βρίσκεται ο Ιερός Ναός «Παναγία Κοσμοσώτειρα», ορατός από μακριά, καθώς ο επισκέπτης προσεγγίζει την πόλη από τον δρόμο Αλεξανδρούπολης-Φερών.(Μόνο από τον παλαιό δρόμο)
Ο Ναός μέχρι πριν λίγα χρόνια χρησιμοποιούνταν ως ενοριακός Ναός, αλλά σήμερα λειτουργεί μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις, καθώς έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο μνημείο από την Αρχαιολογική υπηρεσία.
Isaac_Komnenos_the_Porphyrogennetos
Ο Ισαάκιος Κομνηνός
Η μονή ιδρύθηκε το 1152 από το Σεβαστοκράτορα Ισαάκιο Κομνηνό, γιο του Αλέξιου του Α’ και της Άννας Κομνηνής και αδελφός του αυτοκράτορα Ιωάννη. Ο τίτλος του Σεβαστοκράτορα του δόθηκε από τον αδελφό του και ήταν τίτλος που δινόταν για πρώτη φορά και ήταν ο ανώτερος τίτλος μετά τον τίτλο του αυτοκράτορα. Η μονή ονομάστηκε Μονή του Βηρός και αυτό είναι το όνομα του οικισμού (Βηρός) που δημιουργήθηκε γύρω από τη Μονή, η πρώτη ζύμη των Φερών από κατοίκους των γύρω οικισμών και χωριών, οι οποίοι ήρθαν ή μεταφέρθηκαν από τον Ισαάκιο, για να εργάζονται για τη Μονή. Ο οικισμός αυτός παραχωρήθηκε στη Μονή μαζί με άλλα προάστια και χωριά, όπως καταγράφονται στο Τυπικόν της Μονής .
Η ονομασία Βήρα, που επεκράτησε στη συνέχεια, πρωτοχρησιμοποιείται από τον Νικήτα Χωνιάτη, που έζησε από το 1155 ως το 1216.
μαρμάρινη πλάκα στον τάφο Ισαακίου
Τμήμα της μαρμάρινης πλάκας που είχε τεθεί στον τάφο του Ισαακίου και βρίσκεται στο Μουσείο της Αλεξανδρούπολης. ΑΙΣΘΗΣΙΝ ΕΜΠΙΚΡΑΙΝΩ ΝΙΚᾼ ΚΑΡΑΣ ΑΛΛ’ Ω ΒΡΑΒΕΥΤΑ ΤΩΝ ΚΑΛΩΝ ΤΩΝ ΕΝΘΑΔΕ ΚΑΙ ΠΑΛΙΝ ΑΥΤΑ ΛΑΜΒΑΝΩΝ ΕΠΑΝ ΘΕΛΗΣ ΩΣ ΣΤΑΧΥΝ ΩΣ ΜΑΡΓΑΡΟΝ ΩΣ ΜΕΛΙ ΣΑΙΣ ΑΠΟΘΗΚΑΙΣ ΤΟΥΤΟΝΙ ΘΗΣΑΥΡΙΣΑΙΣ ΩΣ ΕΥΘΑΛΕΣ ΤΙ ΔΕΝΔΡΟΝ ΕΙΣ ΤΡΥΦΗΣ ΠΕΔΟΝ ΚΑΤΑΦΥΤΕΥΣΑΙΣ ΣΟΝ ΛΑΤΡΙΝ ΤΟΝ ΔΕΣΠΟΤΗΝ (Οξύνω την αίσθηση με τη νίκη της λογικής Αλλά συ που επιβραβεύεις με τα εγκόσμια αγαθά και που τα παίρνεις πάλι πίσω όταν εσύ θέλεις είθε να τον αποθησαυρίσεις στις αποθήκες σου αυτόν τον άρχοντα που σε λατρεύει σαν στάχυ, σαν μαργαριτάρι, σαν μέλι, είθε να τον καταφυτεύσεις σαν κάποιο θαλερό δένδρο σε πεδιάδα ευφροσύνης).
Ο Ισαάκιος ήταν φιλόδοξος και για να αναρριχηθεί στον αυτοκρατορικό θρόνο οργάνωσε διάφορα επαναστατικά κινήματα, χωρίς αποτέλεσμα και μάλιστα τιμωρήθηκε για τα κινήματα αυτά. Απογοητευμένος από τα εγκόσμια και θέλοντας να κάνει κάτι για τη σωτηρία της ψυχής του, στον τόπο που ονομαζόταν «τόπος του Βηρός», ίδρυσε τη Μονή της Θεομήτορος «Παναγίας Κοσμοσωτείρας», όπως αναφέρεται στο Τυπικόν της Μονής, που συνέταξε ο ίδιος. Ο τάφος του βρίσκεται στο αριστερό μέρος του νάρθηκα του Ναού, σύμφωνα με την επιθυμία που ο ίδιος εξέφρασε στο Τυπικό, «καθεδράσαι τὸν τοιοῦτον τάφον ἐν τῷ εὐωνύμῳ μέρει τοῦ νάρθηκος, ἔνθα καὶ παρεκβολὴ τοῦ κτίσματος διὰ τὸν τάφον παρ’ ἡμῶν γέγονε».
Η επιλογή του τόπου έγινε με κριτήρια που ο ίδιος γράφει στο «Τυπικόν» της Μονής:
«Οἶμαι γοῦν, ὡς τῆς μονῆς καὶ τῆς καθέδρας αἱ χάριτες πολλοὺς τῶν ἀνθρώπων πρὸς ἑαυτὰς μεθελκύσουσιν· ὁ γὰρ τόπος αὐτῆς, εἰ καὶ πρὶν ὄφεων καὶ σκορπίων ἐτύγχανε καταγώγιον, ἀλλ’ ὁ ποταμός, ἡ Αἶνος, ἡ θάλασσα, οἱ ρηγμῖνες ταύτης, οἱ νήνεμοι, ἡ τῆς ἀειθαλοῦς πόας κτηνοτρόφος νομὴ καὶ ἱππόβοτος, τὸ τῆς καθέδρας λοφόεν καὶ ἐλευθέριον ἐπανάστημα, ἡ λεπτὴ εὐκρασία ἀέρος τοῦ χύματος καὶ εὐεκτικὴ ἰσχναῖς αὔραις, οἱ ἀείζωοι περὶ τὰ χείλη τοῦ ποταμοῦ δόνακες ταύταις ὑποσυρίζοντες ἔμμουσον, ἡ ἄπλετος πεδιὰς καὶ εὐτρεπὴς ἄποψις, θέρους ὥρᾳ φημί, ἀσταχύων ἄνθει καὶ ταῖς ἀνθέριξιν αὐτῶν ἐπιβρίθουσα πολλὴν τοῖς ὁρῶσι τὴν εὐφροσύνην, ὡραίων δὲ πτόρθων ἄγχιστα τῆς μονῆς ἐσμὸς ἀναφύεται καὶ τοῖσδε περιπλέκονται βότρυες, ὕδωρ δὲ βλυστάνει τὸ εὐειδέστατον καὶ ψυχρότατον ἀτεχνῶς τῶν διψώντων ἐπευφραῖνον τοὺς φάρυγγας.
Ταῦτα τοίνυν καὶ τὰ τοιαῦτα τὴν πεντάδα τῶν αἰσθήσεων καθηδύνοντα πάντας εἰς θέαν τῆς μονῆς καὶ θάμβος περιελκύσουσι. ἐν γοῦν ταύταις ταῖς χάρισι θεόθεν ὡδηγήθην ὁ ἄθλιος τὴν μονὴν καινουργῆσαι μακροῖς τοῖς πόνοις καὶ σκάμμασι· ἀλλ’ ἐν ταῖς ἀρχαῖς ἀπορία τῆς ὕλης τοῦ κτίσματος δυσχερῶς ἡμῖν ἐπανέκυπτε καὶ ὡς ἐκ συνθήματος ἀγχοῦ πάλιν καὶ πέριξ οἷαπερ θησαυρός τις ἡμῖν ὑπανέθορεν ἐπικουρία μοι τῆς θεομήτορος καὶ ταύτης τῆς χρειώδους ὕλης ἡ εὕρεσις ὑπεφαίνετο, θαῦμ’ ἰδέσθαι τὴν ἐξ ἀπροσδοκήτου τῆς τιτάνου περὶ τὸν περίβολον εὕρεσιν καὶ τὴν ἀρδείαν τοῦ ὕδατος, οὕτως ἐξ ἀπορίας τῆς πρὶν εἰς εὐπορίαν ἀνέλπιστον προηγόμεθα καὶ πάντων οὕτως ἑώρων τῶν χρειωδῶν μοι τὴν ὕλην θεόθεν ρᾳδίως ὑποβλυστάνουσαν».
Δηλαδή: «Νομίζω λοιπόν, ότι οι χάρες της μονής και της θέσης της θα ελκύσουν πολλούς ανθρώπους προς αυτές. Διότι ο τόπος της, αν και ήταν πριν κατάλυμα των φιδιών και των σκορπιών αλλά ο ποταμός, η Αίνος, η θάλασσα, οι ακρογιαλιές της, η νηνεμία, η βοσκή με τα αειθαλή χόρτα και τη βοσκή των αλόγων, το μέρος της θέσης με τις κατωφέρειες και η ελεύθερη θέση του λόφου, το λεπτό αεράκι και οι αδύναμες αύρες που φέρνουν ευεξία, τα αιώνια καλάμια στις όχθες του ποταμού, που τους σφυρίζουν μουσικά, η απέραντη πεδιάδα και η πανέμορφη θέα, λέω για την εποχή του καλοκαιριού, με τα λουλούδια στα στάχυα και τους ασφόδελους, που προσφέρουν πολλή ευφροσύνη σε όσους τα βλέπουν, και επίσης φυτρώνουν πλήθος κλωναριών κοντά τη μονή και σ’ αυτά περιπλέκονται τσαμπιά σταφυλιών, ενώ αναβλύζει νερό με ωραία θωριά και δροσερότατο που ευφραίνει λίαν τους φάρυγγες των διψώντων.
Kosmosoteira kampanario
Ο πύργος του καμπαναριού σε μια από τις γωνίες της περιτείχισης της Μονής
Αυτά λοιπόν και τα παρόμοια που ευχαριστούν τις πέντε αισθήσεις θα προσελκύσουν τους πάντες για να δουν και να θαυμάσουν τη μονή. Σε αυτές τις χάρες λοιπόν οδηγήθηκα από τον Θεό εγώ ο άθλιος για να κατασκευάσω το καινούργιο μοναστήρι με πολλούς κόπους και σκάμματα. Αλλά στην αρχή μας προέκυπτε μεγάλη έλλειψη των απαραίτητων υλικών για το κτίσμα και σαν από θεϊκό σημάδι πάλι κοντά στη μονή και γύρω της σαν κάποιος θησαυρός εμφανίστηκε, βοήθεια προς εμένα της θεομήτορος και φανερωνόταν η εύρεση του αναγκαίου υλικού, πράγμα θαυμαστό να βλέπεις χωρίς να το περιμένεις την εύρεση του ασβεστιού γύρω από τον περίβολο και το πότισμα του νερού, έτσι προχωρούσαμε από την έλλειψη που είχαμε πριν σε ανέλπιστη ευπορία και έτσι έβλεπα τα υλικά όλων των αναγκαίων να αναβλύζουν εύκολα από τον Θεό».
Η Μονή περιλαμβάνει περίβολο με τείχη, πύργους, πύλη και το καθολικό (τον ναό της Παναγίας Κοσμοσώτειρας) σε ρυθμό σταυροειδούς με τρούλο ναού, με ύπαρξη εσωτερικού δικιόνιου (σπάνιος τύπος με δύο κίονες) και άλλους τέσσερις τρουλίσκους στις τέσσερις γωνίες. Το καθολικό της μονής, δεν είναι μεγάλου όγκου κτίσμα, αλλά είναι επιβλητικός χάρις στο ύψος του (17 μέτρα) και στον τρούλλο του (διαμέτρου 7 μέτρων), που στηρίζεται σε φαρδιά τόξα. Στη νοτιοανατολική γωνία του ναού υπάρχει εντοιχισμένο μοναδικό κεραμικό διακοσμητικό στο εξωτερικό μέρος του Ναού, ένας μονοκέφαλος αετός, έμβλημα της οικογένειας των Κομνηνών, όπως υποστηρίζει η κ. Ελένη Γλύκατζη – Αρβελέρ, ενώ η αυτοκρατορία χρησιμοποιούσε τον δικέφαλο. Τον μονοκέφαλο αετό τον έχουν ως σύμβολό τους οι Πόντιοι σήμερα, γιατί καθιερώθηκε στην Τραπεζούντα ως έμβλημα της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Ο νάρθηκας έχει κατεδαφιστεί, δεν γνωρίζουμε πότε. Εξωτερικά τοποθετήθηκαν επίσης σε άγνωστη εποχή τέσσερις αντηρίδες για την καλύτερη ευστάθεια του κτίσματος. Οι εικονογραφίες είναι ένα δείγμα της τέχνης του 12ου αιώνα της Σχολής της Κωνσταντινούπολης.
