*Ο γνωστός πίνακας του Γύζη, το “Κρυφό Σχολείο”
Αυτό που συνηθίσαμε να λέμε σχηματικά «Κρυφό Σχολειό», είναι όσα φέρνει στο νου μας, ο γνωστός πίνακας του Νικ. Γκύζη με τον παπά, που σε κάποιον νάρθηκα διδάσκει τα μικρά Ελληνόπουλα χρησιμοποιώντας το Ψαλτήρι και την Οκτώηχο.
Στα Αρχεία της Βιβλιοθήκης της Βουλής διασώθηκαν ορισμένες περιγραφές, που οδηγούν κατευθείαν τη σκέψη μας, στον πίνακα αυτό. Ειδικότερα σε μια ανυπόγραφη και χωρίς ημερομηνία «Στατιστική έκθεση» για την εκπαίδευση στα χωριά της Θράκης, υπάρχουν δραματικές διαπιστώσεις για την ελληνική εκπαίδευση, έξω από τα αστικά κέντρα, δεδομένου ότι στις πόλεις, υπήρχαν αξιόλογα εκπαιδευτήρια χάρη στις προσπάθειες των Ελλήνων. Ειδικότερα, η έκθεση γράφει:
«Η δημοτική εκπαίδευσις εν τη Θράκη είναι τοσούτον οικτρά, ώστε δύναται να θεωρηθεί ως μη υπάρχουσα. Εις πολλά μεν των χωρίων ουδέν υπάρχει περί των γραμμάτων διδασκαλίαν. Εις πλείστα η δημοτική εκπαίδευσις συνίσταται εις την υπό αγραμμάτων ιερέων ή ψαλτών ή κανδηλαναπτών διδασκαλίαν της Οκτωήχου και του Ψαλτηρίου».
*Οι Μύλοι των Αδελφών Θαλασσινού στη Μακρά Γέφυρα (Ουζούν Κιοπρού)
Σε ανταπόκριση από το Ουζούν Κιοπρού (Μακρά Γέφυρα) που δημοσιεύεται στην εφημερίδα «Θράκη» το 1879 (δεν διασώθηκε η ακριβής ημερομηνία στο σωζόμενο τμήμα της εφημερίδας) αναφέρονται συγκλονιστικά στοιχεία για την Παιδεία της περιοχής εκείνης. Και πάλι η περιγραφή συμπίπτει με την έννοια του Κρυφού Σχολείου, λόγω της αδιαφορίας του Οθωμανικού κράτους για την Παιδεία των υπόδουλων λαών. Το κενό αυτό, ειδικά στα μικρά χωριά, όπου δεν υπήρχαν πόροι για να στηριχθούν ελληνικά σχολεία, κάλυψε με κάθε τρόπο και όπως μπορούσε, η Ορθόδοξη Εκκλησία.
Συγκεκριμένα η εφημερίδα γράφει:
«Η του Ουζούν Κιοπρού επαρχία, περιλαμβάνουσα άνω των 35 ελληνικών χωρίων, αμοιροί Ελληνικών Εκπαιδευτηρίων».
Και σε άλλο σημείο, δίνει μια περιγραφή, για την οικτρή κατάσταση των ελληνικών χωριών, της Θράκης, στα οποία δεν υπήρχαν δάσκαλοι και σχολεία. Μια λιτή περιγραφή που θυμίζει «Κρυφό Σχολείο».
«Εις ολίγα των χωρίων τούτων αυτοδίδακτοι διδάσκαλοι, τα κοινά ήτοι Παπαδίτικα λεγόμενα διδάσκουσιν εις τον οκτάηχον και το ψαλτήριον περιοριζόμενοι, τα δε πλείστα διατελούσιν άνευ διδασκάλων».
Ταυτόχρονα προειδοποιεί ότι στα χωριά του Ουζούν Κιοπρού, το Ζαλούφι, το Ιβρίκ Τεπέ και το Αλτούν και στα χωριά Παζάρ Ντερέ και Σουλτάν-κιοϊ των περιοχής Μαλγάρων, όπου υπήρχαν πολλοί αλβανόφωνοι, κινδυνεύουν να πάψουν να μιλούν ελληνικά, γιατί δεν υπήρχε Ελληνική Παιδεία. Θυμίζουμε επίσης, ότι πολλά χρόνια αργότερα, μετά την καταστροφή του 1922 ογδόντα τουλάχιστον οικογένειες από το Ιβρίκ Τεπέ, εγκαταστάθηκαν στο Τυχερό, το παλιό Μπιντικλί, στην δυτική όχθη του Έβρου προσμένοντας μια γρήγορη επιστροφή απέναντι στο χωριό τους. Μια επιστροφή που αλίμονο, δεν ήρθε ποτέ.
Μια ανάλογη πληροφορία αντλούμε από ανυπόγραφο και χωρίς ημερομηνία έγγραφο, στο οποίο αναφέρεται ότι στο χωριό Κιουρτλί της περιφέρειας Μαλγάρων, το οποίο είχε τότε 125 οικογένειες «οι ιερείς διδάσκουσι εν τω νάρθηκι τους παίδας».
Σε ένα άλλο έγγραφο της 24 Ιουλίου 1879 αναφέρει για το Σουλτάν- Τσιφλίκ της περιοχής Ηρακλείας: «Κατοικείται υπό 250 Ελλήνων. Έχει μαθητάς 20, διδασκομένους υπό του ιερέως εν τω νάρθηκι της Εκκλησίας. Πέριξ της Ηρακλείας υπάρχουσι και τινα μικρά χωρία εις ά ούτε εκκλησίαι ούτε σχολείον υπάρχει».
Για τα χωριά της Κεσσάνης Σιγλή, Μουζαλή, Μαύρες, Καδή-κιοϊ, Μαχμούτ- κιοϊ, Βαρνίτσα, Φακίρμα, Καράτεπε και Μάλτεπε, γράφει ότι το 1880 «γραμματοδιδάσκαλοι ή ιερείς διδάσκουσιν εις τα κελλία ή εις τους νάρθηκας των εκκλησιών ανά 20-50 μαθητάς».
*Μακρά Γέφυρα
Επίσης στα χωριά της Μακράς Γέφυρας Καδήκιοϊ, Σουμπάς- κιοϊ, Δερέ-κιοϊ, Καβατζήκι, Κηρ- κιοϊ, Μαλκότς, Σαχίν- Κιοϊ, Καρατζά-χαλή, Δογάν- κιοϊ Δερβενάκι, Ψαθάδες, και Γιαούκ πληροφορούμαστε πως «οικούμενα υπό Ελλήνων 300-800 έχουσι γραμματοδιδασκάλους ή ιερείς διδάσκοντας ανά 15-30 μαθητάς εις κελλία ή εις νάρθηκας εκκλησιών».
Αξίζει να σημειωθεί ότι το Ψαλτήριο, θεωρήθηκε από πολλούς παιδαγωγούς σαν ιδανικό βοήθημα εκμάθησης των Ελληνικών, γιατί μέσα στα κείμενά του ενυπάρχει η προσωδία της γλώσσας και η μουσικότητα των λέξεων.
Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης
